Transition to the underworld: A Hellenistic clay disc with the image of a three-headed deity from Pella

NIKOS AKAMATIS; NADHIRA HILL

doi:10.5565/rev/karanos.70

Transition to the underworld

A Hellenistic clay disc with the image of a three-headed deity from Pella

Authors

NIKOS AKAMATIS ACADEMIC ASSOCIATE
NADHIRA HILL

PDF

Abstract

In 1979, excavations in the eastern cemetery of Pella brought to light, among other finds, a small clay disc that depicts a three-headed deity. This rare object was found with several vases and figurines that allow its dating in the early Hellenistic period. In this article, after a short description of the find, and an examination of its context, special emphasis is given to the identification of the depicted deity and her most probable relation with the goddess Hekate. The clay disc possibly had a magic-protective character related with the passage of the dead to the underworld.

Keywords

Pella, Macedonia, Hekate, En(n)odia, Artemis, Demeter, cementeries, cult of the dead

References

AGUDO VILLANUEVA, M. (2016): “Sacrificios caninos en las Jándicas: una hipótesis sobre el culto a Enodia en el ejército macedonio”, Gladius 36: 59-76.

AGUDO VILLANUEVA, M. (2020): Hécate: La Diosa Sombría, Madrid.

AGUIRRE, M. (2010): “Erinyes as Creatures of Darkness,” in M. CHRISTOPOULOS – E. D. KARAKANTZA – O. LEVANIOUK (eds.): Light and Darkness in Ancient Greek Myth and Religion, Plymouth: 133-141.

AKAMATIS, N. (2015): “Grave contents of the time of Perdikkas III (365-359 B. C.) from the eastern cemetery of Pella”, Νομισματικά Χρονικά 33: 15-37.

AKAMATIS, N. (2016): “Ερυθρόμορφη πελίκη του Ζ. της Γαμήλιας Πομπής στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας”, in Μ. GIANNOPOULOU – C. KALLINI (eds.): Ἠχάδιν Ι, Τιμητικός τόμος για την Στέλλα Δρούγου, Athens: 100-114.

AKAMATIS, N. (2018): “Τοπική κεραμική παραγωγή της Πέλλας. Η μετάβαση από την Κλασική στην Ελληνιστική εποχή”, in E. KOTSOU (ed.): Πρακτικά Θ΄ Συνάντησης για την Ελληνιστική Κεραμική (5-9/12/2012, Θεσσαλονίκη), Athens: 95-112.

AKYÜREK ŞAHIN, N. E. (2016): “The Cult of Hecate in Lydia: Evidence from the Manisa Museum”, Gephyra 13: 1-48.

ALFÖLDI, A. (1960): “Diana Nemorensis”, AJA 64: 137-144.

ALFÖLDI-ROSENBAUM, E. (1984): “Characters and Caricatures on Game Counters from Alexandria (Studies on Roman Game Counters)”, in N. BONACASA – A. DI VITA (eds.): Alessandria e il mondo ellenistico-romano. Studi in onore de Achille Adriani, vol. 1, Rome: 378-390.

AMANDRY, P. (1976): “Trépieds d'Athènes: I. Dionysies”, BCH 100: 15-93.

AULT, B. A. et al. (2017): “The Olynthos Project: Classical Pottery in an Urban and Domestic Context”, in Ε. MANAKIDOU – A. AVRAMIDOU (eds.): Η κεραμική της κλασικής εποχής στο βόρειο Αιγαίο και την περιφέρειά του (480-323/300 π. Χ.), Thessaloniki: 422-441.

BERG, W. (1974): “Hecate: Greek or ‘Anatolian’?”, Numen 21.2: 128-140.

BERNABÉ, A. (2010): “The gods in later Orphism”, in J. N. BREMMER – A. ERSKINE (eds.): The Gods of Ancient Greece. Identities and Transformations, Edinburg, 422-441.

BESCHI, L. (1988): “Demeter”, Lexicon Iconograpicum mythologiae clasicae, IV.1, Zürich–München: 844-892.

BESQUES, S. (1972): Catalogue raisonné des figurines et reliefs en terre-cuite grecs. étrusques et romaine III. Époques hellénistique et romaine. Grèce et Asie Mineure, Paris.

BOEDEKER, D. (1983): “Hecate: A Transfunctional Goddess in the Theogony?”, TAPA 113: 79-93.

BOUSSAC, M.-F. (1992): Les sceaux de Délos 1. Sceaux publics, Apollon, Hélios, Artémis, Hécate, Recherches Franco-Helléniques 11, Paris.

CAHILL, L.; ICARD, N. (1984): “Artemis”, Lexicon Iconograpicum mythologiae clasicae, II, Zürich–München: 618-753.

CHATZINIKOLAOU, K. (2011): Oι λατρείες των θεών και των ηρώων στην Άνω Μακεδονία κατά την αρχαιότητα (Ελίμεια, Εορδαία, Ορεστίδα, Λυγκηστίδα), Thessaloniki.

CHRISTOU, C. (1953-1954): “Άρτεμις-Εκάτη”, AEphem 93: 188-200.

CHRYSOSTOMOU, P. (1994): “Εν(ν)οδία, Ενοδία Εκάτη, Εκάτη Ενοδία”, in Ε. KYPRAIOU – D. ZAPHIROPOULOU (eds.): Θεσσαλία, Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Λυών 17-22 Απριλίου 1990 Β', Athens: 339-346.

CHRYSOSTOMOU, P. (1998): Η θεσσαλική θεά Εν(ν)οδία ή μεγάλη Φεραία θεά, Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ. 64, Athens.

CHRYSOSTOMOU, P. (2000): “Νέα εκαταία από τη Μακεδονία”, in P. ADAM-VELENI (ed.): Μύρτος. Μνήμη Ιουλίας Βοκοτοπούλου, Thessaloniki: 243-267.

CHRYSOSTOMOU, P. (2001): “Μια αναθηματική στήλη στην Εννοδία Κορουτάρρα. Συμβολή στη μελέτη της θεσσαλικής θεάς Εννοδίας ή Φεραίας”, Μουσείο Μπενάκη 1: 11-20.

CHRYSOSTOMOU, P. (2019): Οι Μακεδονικοί τάφοι του Αρχοντικού και της Πέλλας ΙΙ, Thessaloniki.

DUCHÊNE, H. (1992): La stèle du port. Fouilles du port 1. Recherches sur une nouvelle inscription thasienne, Études Thasiennes XIV, Paris.

EBBOTT, M. (2003): Imagining Illegitimacy in Classical Greek Literature, Plymouth.

EDWARDS, C. M. (1986): “The Running Maiden from Eleusis and the Early Classical Image of Hekate”, AJA 90: 307-318.

EHLERS, W. (1939): “Trivia”, RE VII A.1: 521-522.

FARNELL, R. L. (1896): Cults of the Greek States. Vol. II, Oxford.

GRAF, F. (1991): “Prayer in Magical and Religious Ritual”, in C. A. FARAONE – D. OBBINK (eds.): Magika Hiera. Ancient Greek Magic & Religion, New York–Oxford: 188-213.

GRAF, F. (2010): “Gods in Greek Inscriptions: Some Methodological Questions”, in J. N. BREMMER – A. Erskine (eds.): The Gods of Ancient Greece. Identities and Transformations, Edinburg: 55-80.

GRAML, C. (2020): “Creating the three-figured Hekate-from image to imagination”, Acta Musei Tiberiopolitani 3: 103-120.

HADZISTELIOU-PRICE, T. (1971): “Double and Multiple Representations in Greek Art and Religious Thought”, JHS 91: 48-69.

HARRISON, E. B. (1965): The Athenian Agora XI. Archaic and Archaistic Sculpture, Princeton.

HECKENBACH, J. (1912): “Hekate”, RE VII 2: 2769-2782.

HOPFNER, T. (1939): “Τρίοδος”, RE VII A.1: 161-166.

JESSEN, O. (1905): “Enodia”, RE V 2: 2634-2635.

JOHNSTON, S. I. (1990): Hekate Soteira: A Study of Hekate’s Roles in the Chaldean Oracles and Related Literature, Atlanta.

JOHNSTON, S. I. (1991): “Crossroads”, ZPE 88: 217-224.

KARAMITROU-MENTESIDI, G. (1999): Βόιον, νότια Ορεστίς. Aρχαιολογική έρευνα και ιστορική τοπογραφία, Thessaloniki.

KRAUS, T. (1960): Hekate. Studien zu Wesen und Bild der Göttin in Kleinasien und Griechenland, Heidelberg.

KROLL, J. H. (1993): The Athenian Agora XXVI. The Greek Coins, Princeton.

LANG, M.; CROSBY, M. (1964): The Athenian Agora X. Weights, Measures and Tokens, Princeton.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (1983): “Πήλινα ειδώλια παιδαγωγών από την Πέλλα”, Μακεδονικά 23: 221-245.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (1989): “Από τη διακόσμηση των νεκρικών κλινών”, ΑΑΑ ΧΧΙΙ: 123-130.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (1989-1991): “Ανατολικό νεκροταφείο Πέλλας. Ανασκαφή 1989”, ADelt 44-46, Α΄: 73-152.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (1990-1995): “Από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας”, ΑΑΑ ΧΧΙΙΙ-ΧΧVΙΙΙ: 81-88.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (1994): Λαξευτοί θαλαμωτοί τάφοι της Πέλλας, Athens.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (1997): “Πλαστικά αγγεία από την Πέλλα”, Μνήμη Μ. Ανδρόνικου, Παράρτημα Μακεδονικών, αρ. 6: 127-140.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (1998): “Ανάγλυφη επιτύμβια στήλη από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας”, ADelt 53, Α΄: 257-266.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (2001): “Η στήλη της δεξίωσης από την Πέλλα”, in D. PANDERMALIS – Μ. TIVERIOS – E. VOUTIRAS (eds.): Άγαλμα, Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γ. Δεσπίνη, Thessaloniki: 341-349.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (2007): Κιβωτιόσχημος τάφος με ζωγραφική διακόσμηση από την Πέλλα, Πέλλης 1, Thessaloniki.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (2008a): Ο πολυθάλαμος τάφος της Πέλλας, Πέλλης 2, Thessaloniki.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (2008b): “Συμβολή στη μελέτη της αρχιτεκτονικής μορφής των επιτύμβιων στηλών και της προσωπογραφίας της Πέλλας”, Τεκμήρια 9: 119-168.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (2012): “Επιτύμβιες επιγραφές Πέλλας”, in P. ADAM-VELENI – Κ. TZANAVARI (eds.): Δινήεσσα, τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου, Thessaloniki: 389-400.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (2016): “Πήλινες γυναικείες προτομές του ανατολικού νεκροταφείου της Πέλλας”, in Μ. GIANNOPOULOU – C. KALLINI (eds.): Ηχάδιν Ι, Τιμητικός τόμος για την Στέλλα Δρούγου, Athens: 814-828.

LILIMPAKI-AKAMATI, M. (2018): “Επιτύμβια στήλη των ελληνιστικών χρόνων από την Πέλλα”, ΑΑΑ 42: 292-309.

LILIMPAKI-AKAMATI, M.; AKAMATIS, I. (eds.) (2003): Pella and its environs, Thessaloniki.

LILIMPAKI-AKAMATI, M.; AKAMATIS, I. (2012): “Pella from the Bronze to the Hellenistic Age”, in Μ. TIVERIOS – P. NIGDELIS – P. ADAM-VELENI (eds.): Threpteria. Studies on Ancient Macedonia, Thessaloniki: 8-25.

LILIMPAKI-AKAMATI, M.; AKAMATIS, N. (2014): Ανατολικό νεκροταφείο Πέλλας. Ανασκαφικές περίοδοι 1991-2007, Thessaloniki.

LILIMPAKI-AKAMATI, M.; AKAMATIS, N. (2022): East Cemetery: Aνατολικό νεκροταφείο Πέλλας. Οι πρώτες ανασκαφές (1974-1981) (forthcoming).

MANOLEDAKIS, M. (2012): “Hekate with Apollo and Artemis on a Gem from the Southern Black Sea Region”, IstMitt 62: 289-302.

MARQUARDT, P. A. (1981): “A Portrait of Hecate”, AJP 102.3: 243-260.

MITROPOULOU, E. (1978): Triple Hekate mainly on Votive Reliefs, Coins, Gems and Amulets, Athens.

MOUSTAKA, A. (1986): “Enodia”, Lexicon Iconograpicum mythologiae clasicae, III, Zürich–München: 743-44.

NEVETT, L. C. et al. (2020): “Constructing the ‘Urban profile’ of an ancient Greek city: evidence from the Olynthos Project”, BSA 115: 329-78.

OAKLEY, J. H.; SINOS, R. H. (1993): The wedding in ancient Athens, Wisconsin.

PAPAHATZIS, N. (1978): “«Μογοστόκοι Είλείθυιαι» και κουροτρόφοι θεότητες”, ADelt 33, Α΄: 1-23.

RALLI, E. (2009): “Θησαυρός μολύβδινων συμβόλων από το Κορωπί Αττικής”, in S. DROUGOU – D. EVGENIDOU – C. KRITZAS – N. KALTSAS – V. PENNA – I. TSOURTI – M. GALANI-KRIKOU – E. RALLI (eds.): Κερμάτια Φιλίας, Α. Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, Athens: 235-245.

ROBINSON, D. M. (1933): Excavations at Olynthus V. Mosaics, Vases and Lamps of Olynthus found in 1928 and 1931, Baltimore.

ROBINSON, D. M. (1950): Excavations at Olynthus XIII. Vases found in 1934 and 1935, Baltimore.

ROBERT, L. (1929): “Epigraphica”, REG 42.198: 426-438.

ROSTOVTZEW, M. (1905): “Interprétation des tessères en os (avec figures, chiffres et légendes)”, RA 5: 110-124.

ROTROFF, S. I. (1997): The Athenian Agora XXIX. Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related Material, Princeton.

SARIAN, H. (1992): “Hekate”, Lexicon Iconograpicum mythologiae clasicae, VI, Zürich–Münich: 985-1018.

SIGANIDOU, M. (1979): “Ανατολικό νεκροταφείο”, ADelt 35, Β2: 300-301.

SIMITZI, S.; TSAKONA, R. (2010): “«Ἑκαταῖον, πανταχοῦ πρò θυρῶν». Η θεά της μαγικής τέχνης Εκάτη και η απεικόνιση της σε μαρμάρινα Εκαταία”, in C. MERKOURI (ed.): Βασκάνιος οφθαλμός. Σύμβολα μαγείας από ιδιωτικές αρχαιολογικές συλλογές, Athens: 131-147.

SPARKES, A. B.; TALCOTT, L. (1970): The Athenian Agora XII. Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th Century B.C., Princeton.

STRUBBE, J. H. M. (1991): “Cursed be he that moves my bones", in C. A. FARAONE – D. OBBINK (eds.): Magika Hiera. Ancient Greek Magic & Religion, New York–Oxford: 33-59.

THEIS, C. (2018): “Hekate Triformis auf Gemmen”, in S. KIYANRAD – C. THEIS – L. WILLER (eds.): Bild und Schrift auf ‘magischen’ Artefakten, Berlin: 165-180.

TSIAFIS, D. (2017): Ιερά και λατρείες της Κάτω Μακεδονίας (Πιερία, Βοττιαία, Αλμωπία), [Diss.] Thessaloniki.

TRAKOSOPOULOU-SALAKIDOU, E. (2011): “Εκαταίο των ρωμαϊκών χρόνων από τη Θεσσαλονίκη”, in S. PINGIATOGLOU – T. STEPHANIDOU-TIVERIOU (eds.): Νάματα. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Δημήτριο Παντερμαλή, Thessaloniki: 73-81.

WASSON, R. G.; HOFMANN, A. ; RUCK, C. A. P. (2008): The Road to Eleusis: Unveiling the Secret of the Mysteries, Berkeley.

WERTH, N. (2006): Hekate. Untersuchungen zur dreigestaltigen Göttin, Hamburg.

ZOGRAFOU, A. (2010): Chemins d’Hécate: Portes, routes, carrefours et autres figures de l’entre-deux, Kernos suppl. 24, Liege.